Sú ákvörðun sem tekin var á síðasta þingi Norðurlandaráðs um að leggja niður nær allar lykilstofnanir menningarsamstarfs Norðurlanda á einu bretti, átti sér þó nokkurn aðdraganda. Ólíkt því þegar ráðherra lagði niður Listdansskólann án þess að tala við kóng eða prest, þá virtist sem nú ætti að vanda sig. Sett var af stað samræðuferli og pappísvinna með tilheyrandi fundarhöldum með fulltrúum listamannasamtaka á Norðurlöndunum þar sem leitað var eftir okkar viðhorfum og ábendingum vegna væntanlegra skipulagsbreytinga. Þetta reyndist í raun meiri skrípaleikur en nokkuð annað og staðfesti grun forseta BÍL um að ráðamenn séu um það bil að tapa sér í valdahroka um þessar mundir.

Til að gera grein fyrir þessu makalausa sjónarspili skrifaði forseti BÍL eftirfarandi grein í Fréttablaðið:

 

LIGE SOM DEN BJORGOLFUR, ALTSO!

Á nýliðnu þingi Norðurlandaráðs voru samþykktar grundvallarbreytingar á norrænu menningarsamstarfi. Ákveðið var að leggja niður á einu bretti miðstöðvar á sviði tónlistar, bókmennta, sviðslista og myndlistar sem um árabil hafa gegnt margvíslegum hlutverkum í norrænu menningarlífi. Þær hafa m.a. verið tengiliður norrænna listamanna og samstarfsvettvangur þeirra, auk þess að halda utan um stóran hluta norræna sjóðakerfisins. Þær hafa hver með sínum hætti verið nokkurs konar útverðir norræns menningarsamstarfs þar sem listamenn og fagmenn innan listheimsins geta treyst því að tungumál þeirra skiljist og jafnframt að unnið sé út frá þeim veruleika sem menningin er sprottin úr. Ekki út frá tilskipunum að ofan heldur lífrænu samspili menningar og samfélags á hverjum tíma…

Vissulega hefur misvel tekist til í starfinu hingað til og margt sem þarfnast endurskipulagningar eigi miðstöðvarnar að standa undir nafni. En hugmyndin er góð og hreint engin tilviljun: Með því að stofna slíkar miðstöðvar og setja þær í hendur fagmanna úr viðkomandi listgreinum hvarf fyrirgreiðslupólitík nánast úr sögunni og hægt var að byggja upp samfellu í starfi óháð dutlungum ráðamanna. Þar með var sömuleiðis hægt að byggja upp marktækan gagnabanka og aðgengileg tengslanet, byggð á virkum samskiptum og þeim veruleika sem menningin er samofin. Það hefði því verið ögrandi og jafnframt sjálfsagt verkefni fyrir Norrænu ráðherranefndina að endurskipuleggja þessar miðstöðva í þeim tilgangi að gera góða hugmynd ennþá betri. Nýta það sem vel var gert í samhengi við nýjar vinnuaðferðir og breytt viðhorf.

Undirritaður hefur, ásamt fylltrúum norrænna listbandalaga, fylgst með þessu ferli undanfarna mánuði, eða allt frá því Per Voetman, talsmaður nefndarinnar sem skipuð var til að endurskoða norrænt menningarsamstarf, kallaði okkur til fundar við sig í Kaupmannahöfn í júní sl. Áður hafði hann heimsótt Norðurlöndin öll, kynnt tillögur nefndarinnar og kallað eftir ábendingum fagaðila. Og það vantaði ekki ábendingarnar. Á fundinum í Menningarráðuneytinu Kaupmannahöfn var komið inn á ótal gagnrýniverða þætti í tillögunum. Ekki síst hvernig hið svokalla “armslengdar” prinsipp, sem gengur út á að stjórnmálamenn sé ekki með puttana í faglegum úthlutunum, var þar þverbrotið. Í framhaldi af fundinum var skilað inn endanlegri greinargerð sem undirritað var af tugum fagfélaga og regnhlífasamtaka listamanna á Norðurlöndunum, þar sem allt kapp var lagt á málefnalega gagnrýni og raunhæfar tillögur til úrbóta svo hér yrði ekki til enn eitt menningarslysið vegna vanhugsaðra aðgerða yfirvalda.

Það er skemmst frá því að segja að þegar málið var lagt fyrir í sinni endanlegu mynd á þingi Norðurlandaráðs á dögunum, hafði ekkert breyst frá upphaflegum tillögum. Ekki hafði verið gerð ein einasta breyting byggð á ábendingum, gagnrýni og tillögum þeirra sem best til þekkja. Það hafði m.ö.o. ekki verið tekið tillit til eins einasta orðs af því sem norrænir fagmenn höfðu um málið að segja. Í stað þess að byggja upp var ákveðið að leggja niður. Það var, líkt og margt annað um þessar mundir, gert í nafni skilvirkni og einföldunar. Einföldun er það svo sannarlega, því skv. nýju fyrirkomulagi mun einn sameiginlegur sjóður koma í stað allra miðstöðva og í hann munu listamenn og menningarstofnanir geta sótt, hafandi fyllt út viðeigandi eyðublöð. Úthlutanir verða í höndum stjórnmála- og embættismanna í sýndarsamvinnu við fagmenn í listum sem nýttir verða til friðþægingar eftir hentugleikum. Allt sem heitir upplýsingamiðlun um norræna menningu, gagnabankar, tengslanet og samstarfsvettvangur mun jafnframt heyra sögunni til og uppsafnaðri þekkingu gefið langt nef.

Með hreinni og klárri valdbeitingu hafa stjórnmálamenn hér með tryggt sér beinan aðgang að öllu því fjármagni sem veitt verður til norrænna verkefna á sviði tónlistar, bókmennta, sviðslista og myndlistar um ókomna tíð. Í því felst hin raunverulega “hagræðing”. Í stað þess að láta fagfólk og einstaklinga með reynslu af listsköpun í samtímanum um að vega og meta hvar fé nýtist best hverju sinni, hafa pólitíkusar ákveðið að taka málin í sínar hendur og hverfa þannig, ásamt embættismönnum sínum, áratugi aftur í tímann. Til fyrirkomulags þar sem listamenn og listnjótendur búa við geðþóttaákvarðanir stjórnamálamanna sem hafa álíka reynslu af raunveruleika sköpunar og lista og fjarstýringin á sjónvarpinu þeirra.

Sú aðferð sem hér er beitt til að tryggja valdhöfum “rétta” útkomu, er á góðri leið með að yfirtaka alla stjórnsýslu. Stjórnmála- og embættismenn taka æ oftar einhliða ákvarðanir í málum sem þeir hafa litla sem enga reynslu af en setja síðan á svið eitthvert sjónarspil sem kennt er við samráð. Listamenn hafa ítrekað fengið að kynnst þessum leikaraskap að undanförnu og er skemmst að minnast forkastanlegra vinnubragða í kringum ráðstefnuhöllina sem kennd er við Tónlistarhús og nú síðast lokun Listdansskóla Íslands þar sem menn eru í báðum tilvikum að horfa upp á meingallaðar framkvæmdir. Þá fyrri litaða af sýndarsamráði við tónlistarmenn, þá seinni af yfirgangi ráðherra og síðan innantómum loforðum um samráð – eftir á.

Blekkingarleikur stjórnmála- og embættismanna í nafni hins svokallaða lýðræðis sem heita á ríkjandi á Norðurlöndunum er orðinn ákaflega leiðgjarn svo ekki sé meira sagt. Það heyrir orðið til fágætra undantekninga að valdhafar telji sig í þjónustu þjóðar og hlusti eftir því sem þar er að finna, hvort sem er í formi málefnalegrar gagnrýni eða faglegra ábendinga þeirra sem best þekkja til. Það er líkast því að sú bylting sem orðið hefur í valdahlutföllum á sviði efnahagsmála á undanförnum árum hafi vegið svo að áhrifamætti stjórnmálamanna að þeir leiti nú allra mögulegra og ómögulegra leiða til að gera sig gildandi.

Þetta nýjasta útspil; að opna fyrir bein afskipti yfirvalda af norrænni sköpun og liststarfsemi, ætti að gefa smákóngunum innan ráðuneytanna auknar vonir. Vísast kominn tími fyrir þá að setja teinóttu fötin í hreinsun, því framundan eru ótal flugeldasýningar og opnunarhátíðir stjórnskipaðra uppákoma sem menningardindlar stjórnsýslunnar geta baðað sig í sem persónulegir velgjörðarmenn og hálfguðir. Rétt eins og þeir væru sjálfur hundraðkallinn Björgólfur í ham. Verði þeim að góðu.

 

Þorvaldur Þorsteinsson

forseti Bandalags íslenskra listamanna